Nog even over de hel

Begin dit jaar, toen de wereld nog niet gedomineerd werd door corona, kondigde het blad De Nieuwe Koers aan onderzoek te gaan doen naar het geloof in de hel. Het februarinummer stond er geheel van in het teken. In 2016 schreef ik uitgebreid over de hel. Is het vuur van de hel uitgedoofd?

Het onderzoek

De Nieuwe Koers publiceerde begin februari in samenwerking met de website Weetwatjegelooft.nl het resultaat van hun onderzoek naar de hel. In 2004 werd een vergelijkbaar onderzoek uitgevoerd waardoor voor een groot deel van de vragen een vergelijking over tijd te maken is. Kranten als het ND, RD en Trouw wijdden er meerdere artikelen aan die maand.

Ook werd er een heuse studiedag georganiseerd rondom het onderzoek onder de noemer ‘De Hel – Christelijk denken en spreken over de hel in deze tijd‘. De vragen die centraal stonden:

• Bestaat de hel?
• Wat leert de Bijbel over de hel?
• Is de hel wel te rijmen met hoe God zich in Jezus aan ons openbaart als een God van liefde, barmhartigheid en verzoening?
• Is een eeuwige straf voor tijdelijk kwaad begaan door beperkte mensen wel proportioneel?

In het februarinummer van De Nieuwe Koers alsook op de genoemde studiedag werd gepresenteerd hoe de ruim 1500 ondervraagden over de hel denken. En vanzelfsprekend raken bovenstaande vragen aan de onderwerpen in de eerder geschreven ‘Helse zomer’ blogreeks.

De resultaten

Over de onderzoeksresultaten en -verantwoording lees je hier verder. Het heeft weinig zin dat hier allemaal te herhalen. Wel voor nu: de hoofdpunten (overgenomen van dezelfde pagina).

• Driekwart van de respondenten blijft kiezen voor een min of meer traditionele opvatting van de hel.
• Nog maar de helft van de geënquêteerde predikanten vindt de hel een cruciaal onderdeel van het christelijk geloof.
• In vijftien jaar tijd halveerde het percentage predikanten dat vindt dat we het indringend over de hel moeten hebben tot 25 procent. 
• Predikanten zijn over de gehele linie minder uitgesproken en traditioneel dan hun gemeenteleden.
• Een derde van de predikanten preekt nooit over de hel. De helft van de kerkgangers hoort zelden tot nooit een preek over de hel.
• Bijna een kwart van de evangelische voorgangers schaart zich onder de universalisten.

De ‘kale’ onderzoeksresultaten vind ik eigenlijk niet zo boeiend, maar wel welke grotere beweging of verandering die ze blootlegt. Gelukkig werd daar een flink deel van het februarinummer van De Nieuwe Koers aan gewijd. Voor € 4,95 bestel je het nummer los online (onder de rode blak zit een onopvallende button). Aanrader!

Zwijgen

Preken en spreken over hel is minder populair geworden onder predikanten. Op de reformatorische flank werd snel gesteld dat dit toch echt wel van belang is en blijft. Arjen van Kralingen schrijft een proefschrift over de hel en stelt dat de vragen rondom de hel belangrijk blijven omdat in in hel andere vragen samenkomen. Exact de reden waarom die hel mij blijft boeien, zogezegd. Arjen stelt in het blad:

“Het zijn vragen over God en het lijden die bij het thema ‘hel’ een ultieme toespitsing krijgen. Ook de vraag naar de proportionaliteit van de hel als straf klemt: wij mensen begaan tijdelijke zonden, maar de hel is een eeuwige straf. Een ander geopperd bezwaar is dat wanneer je je sterk bezighoudt met je eeuwige toekomst, je minder bezig zou kunnen zijn met de kern van het christelijk geloof, namelijk het weldoen aan je naaste. Ondanks deze bezwaren is het niet zonder problemen om bijvoorbeeld het geloof in en het spreken over de hel te laten varen. Vanuit de christelijke theologie kun je daar behoorlijke bezwaren tegen inbrengen. In de evangeliën vernemen we een heel aantal uitspraken over de hel juist uit de mond van Jezus. Het is nog niet een uitgemaakte zaak dat zijn woorden samenvallen met het traditionele spreken van de kerk, maar het moet ons uiteraard wel aan het denken zetten.”

Lees ook zeker dit artikel van Willem Maarten Dekker. In onderstaande paragrafen parafraseer ik dit artikel.

Doodlopende weg

Zowel niet-gelovigen als gelovigen zijn in de afgelopen 15 jaar steeds minder in de hel gaan geloven en steeds minder van onder de indruk geraakt. Het ‘dreigen’ met de hel is niet meer van deze tijd omdat we zelf steeds meer moeite hebben met de hel. Het straffen middels pijniging is evenmin nog van deze tijd. Het is inhumaan en onnodig. Maar stoppen met (s)preken over de hel lijkt niet de oplossing.

Oordeel en (eeuwige) pijniging zijn niet onlosmakelijk met elkaar verbonden. Willem Maarten schrijft daar treffend over:

“We kunnen in het christelijk geloof mijns inziens niet zonder het idee dat Christus komt “om te oordelen de levenden en de doden” en ook niet zonder het geloof in “het eeuwige leven” – zoals de Apostolische geloofsbelijdenis stelt. We kunnen ook niet zonder de overtuiging dat er een smalle weg is die ten leven leidt en een brede weg die ten verderve leidt. Maar wij kunnen wel zonder de hel als plaats van eeuwige pijniging, en dat is zelfs beter.”

Definitief oordeel?

In het Nieuwe Testament wordt duidelijk dat God niet alleen over het gedrag van mensen oordeelt – zoals in het Oude Testament zichtbaar is – maar dat er een finaal, definitief oordeel zal komen. Dit oordeel zal recht doen aan álles en is daarmee even beangstigend als troostend. Op aarde is veel onrecht, maar éénmaal zal alles worden rechtgezet. Zonder dat tweede deel is er nauwelijks troost en hoop. Wat gebeurt er nadat al het onrecht door God is rechtgezet?

Het universalisme stelt dat God iedereen zal redden. Het argument dat God in zijn liefde niet anders kán vind ik weinig overtuigend, maar het argument dat Jezus toch immers voor iederéén is gestorven wel. Ik schreef er eind vorig jaar nog over aan de hand van het boek van Reinier Sonneveld. De vervolgvraag is dan: gebeurt ook alles wat God wil? En dan zijn we weer terug bij de kwestie van de vrije wil waarover het begin dit jaar ging. Ik sluit me aan bij Willem Maarten die stelt dat we inderdaad een vrije wil hebben: we zijn in staat Gods genade definitief af te wijzen. Is God dan nog wel Almachtig? Hij schrijft daarover:

“Laat de Bijbel niet veeleer een God zien die na de ‘zondeval’ voortdurend probeert ‘er het beste van te maken’? […] Daarom is de geschiedenis een echte, open en spannende geschiedenis, omdat God en wij allebei onze vrijheid hebben. En dat betekent: God en wij kunnen allebei teleurgesteld worden; wij kunnen elkáár teleurstellen. En wij doen het. Het universalisme is geen optie, omdat God onze vrijheid om te zondigen respecteert.”

Hier voeg ik nog aan toe dat ik de Bijbelse onderbouwing bij een redding ná de dood, ná het uiteindelijke oordeel mager en sterk deductief van aard vind. Maar de Alverzoening in relatie tot de vrije wil blijft een spannende vraag waarop geen sluitend antwoord te vinden zal zijn.

Eeuwige straf

Wanneer het universalisme afvalt, zijn we dan veroordeeld tot de traditionele zienswijze op de hel? Nou, daar is best het een en ander tegenin te brengen. Willem Maarten betwijfelt de noodzaak tot een eeuwigdurende bestraffing:

“Is God dan iemand die genoegen beleeft aan de kwelling van anderen? Is God dan iemand die genoegen beleeft aan de kwelling van anderen? Zijn tijdelijke oordelen in de geschiedenis hadden altijd een hoger doel, namelijk de realisering van het Godsrijk. Maar de hel heeft geen hoger doel, en levert daarmee automatisch een sadistisch godsbeeld op.”

Hier kan je tegenzin brengen dat het argument dat dit een verwerpelijk godsbeeld oplevert nog geen bewijs is dat het niet zo kán zijn. En natuurlijk is dat zo. Ook dit is en blijft een spannende vraag waar geen sluitend antwoord op te geven is. Maar mijn ‘studie’ in 2016 maakte mij wel duidelijk dat andere zienswijzen minstens zo waarschijnlijk zijn als de traditionele kijk. Sterker nog, ik raakte er van overtuigd dat de traditionele zienswijze niet ook de meest aannemelijke is. Het zijn ‘exegetische keuzes’ die impliciet aanwezig zijn vanuit een vooringenomenheid. Wat dan wel?

Wat is de hel dan wel?

Indien het universalisme én de traditionele kijk op de hel niet lijken te passen bij de God van de Bijbel, hoe moeten we de hel dan duiden? De hel als eindpunt; de vernietiging. Bij dat voornoemde laatste oordeel zullen de ‘goddelozen’ worden vernietigd. Het recht viert zege, maar de straf is niet een eeuwigdurende marteling maar totale vernietiging. Niet delen in Gods koninkrijk.

“De keuze voor de hel als definitieve dood is bijbels gezien niet de enige mogelijke keuze, maar geloofsmatig gezien wel de meest verantwoorde keuze, omdat zij zowel recht doet aan de liefde van God als aan de ernst van het geloof.”

Wanneer de hel inderdaad ‘eeuwig afgezonderd van God’ betekent, dan is de vraag wat dat zegt over het heden. Is afzondering van God in het hier en nu dan niet al als de hel? Rob Bell werkte dat uit in zijn fameuze boek ‘Love Wins’. Willem Maarten sluit zijn stuk vergelijkbaar af door te wijzen op Johannes 3:18: “Over wie in hem gelooft wordt geen oordeel uitgesproken, maar wie niet in hem gelooft is al veroordeeld, omdat hij niet wilde geloven in de naam van Gods enige Zoon.”. De rechtstreekse toepassing hiervan op het heden gaat me wat (te) snel, maar dat heeft er waarschijnlijk ook mee te maken dat voor mij de hel altijd zal volgen op het heden (en dus niet parallel). Dat is wat mij geleerd is en wordt.

“Lukt het de kerk om aan de wereld duidelijk te maken dat zij nú al in de hel leeft, omdat zij zonder God leeft? Als de kerk dat niet duidelijk kan maken, faalt zij, en kan zij beter over de hel ná de dood zwijgen. Als we niet eens de relevantie van het geloof voor het leven nú kunnen aangeven, moeten we helemaal niet proberen over de eeuwigheid te spreken. Daar trekt de goegemeente zich dan niets van aan – en terecht.”

Misschien dat dit verklaart waarom er tegenwoordig minder over de hel wordt gepreekt en gesproken. We zijn nu voor mijn gevoel weer ‘full-circle’ want hoe kunnen we bovenstaande nú duidelijk maken? Door onder meer het ‘weldoen aan je naaste’, toch (zie paragraaf ‘Zwijgen’)? En zo relativeert de hel zichzelf.

Tot slot

In lijn met het onderzoek meen ik dat de hel – alhoewel interessant – geen cruciaal onderdeel van het christelijk geloof is. Vragen over Gods almacht, goedheid en rechtvaardigheid, vragen over het lijden in de wereld en over Gods koninkrijk (en ook deze blog) komen samen rondom de hel. Maar het zijn (onder meer) die vragen zelf die van belang (‘cruciaal’) zijn, en niet de hel zelf.

Willem Maarten eindigt zijn stuk via Dostojevski en de hervormde theoloog Gunning als volgt:

“Wie zo stilstaat bij zijn of haar éígen onvermogen lief te hebben en zich te laten liefhebben, die zal beseffen dat er alleen redding is ‘door het oog van de naald’ (Mat. 19:24), ‘door de nauwe poort’ (Mat. 7:14), ‘als door vuur heen’ (1 Kor. 3:31), dat wil zeggen: door Jezus Christus. Hij is het oog van de naald, Hij is de nauwe poort en Hij is het vuur.”

Daar zit veel in zeg. Voor nu genoeg. Fijne zondag!