Een sterke troef van de digitaliseringsvisie die het wetenschappelijk instituut van de ChristenUnie schreef zijn de voorbeelden in het hoofdstuk over afwegingen en richtlijnen. Chapeau voor de schrijvers die er echt werk van hebben gemaakt alle uitgangspunten toe te passen in herkenbare situatie en vraagstukken. Graag neem ik één casus over.

Bereket wordt op dezelfde dag twee keer getroffen door misbruik van de mogelijkheden die het internet biedt. Het waterschap waar hij werkt wordt slachtoffer van een ransomware-aanval, waarbij software waarmee de sluizen worden bediend ontoegankelijk wordt gemaakt tenzij er losgeld wordt overgemaakt. Op hetzelfde moment ontvangt Bereket via WhatsApp een bericht van zijn neef die wat geld wil lenen. Dat is niet de eerste keer, dus Bereket maakt een bedrag over – gek genoeg wel naar een andere rekening dan normaal. Als Bereket zijn neef daarop nog even belt, blijkt die helemaal niet om geld te hebben gevraagd. Bereket is opgelicht. Hij doet aangifte van beide misdrijven, maar de politie geeft hem weinig hoop op een snelle berechting. De daders zitten waarschijnlijk in een land dat niet mee wil werken met Nederlandse opsporingsonderzoeken.

Afweging van waarden

Van de mogelijkheden die het internet biedt kan misbruik worden gemaakt. Zodra een digitaal apparaat is aangesloten op het internet, kan een kwaadwillend persoon proberen het apparaat of de gegevens die erop staan te gebruiken voor oneigenlijke doelen. Er zijn talloze voorbeelden denkbaar: van een computernetwerk dat niet toegankelijk is totdat er losgeld is betaald, tot op het internet aangesloten koelkasten die onderdeel worden van een botnet. Het misbruik kan tot grote gevaren leiden voor de veiligheid of de integriteit van de samenleving. Het kan gaan om fysieke gevaren, als bijvoorbeeld objecten als stoplichten, sluizen, bruggen of elektriciteitsnetwerken worden overgenomen.

Het kan ook gaan om maatschappelijke gevaren, zoals het platleggen van overheidswebsites of het saboteren van verkiezingen. En het kan gaan om overlast en schade voor burgers en bedrijven, doordat zij slachtoffer worden van digitale misdrijven als oplichting, afpersing, bedreiging en belediging.

De ChristenUnie vindt de bescherming van de veiligheid van haar burgers een kerntaak van de overheid. De overheid is geroepen onrecht te bestrijden, het gemeenschappelijk belang te bewaken en het kwetsbare en kwetsbaren te beschermen, ook op het internet. Dit is minder eenvoudig dan het op het eerste gezicht lijkt. De macht van een overheid is beperkt tot haar burgers en haar grondgebied. Het internet is echter een ‘world wide web’. Bovendien is het mogelijk grotendeels anoniem gegevens op het internet te delen en te bewerken.
De taak om het recht te beschermen vraagt om een nieuwe doordenking van de verhouding tussen nationale (en Europese) soevereiniteit enerzijds en de digitale wereld anderzijds. De ChristenUnie vindt het niet wenselijk dat internationale samenwerking in het teken staat van concentratie van macht. De nationale soevereiniteit mag door de samenwerking niet te veel worden verzwakt. Vanuit dat oogpunt is een wereldwijd en onbegrensd internet niet vanzelfsprekend. Het bestrijden van onrecht vergt regels en handhaving van de regels. Op nationaal of Europees niveau. Hierbij kan een parallel worden getrokken met de fysieke wereld. Degene die fysiek de deuren van een winkel barricadeert totdat losgeld wordt betaald, kan worden gestraft voor afpersing. Dat zou ook moeten gelden voor afpersing op het internet.

Het bewaken van de veiligheid mag niet leiden tot overname van de digitale ruimte door de overheid. De overheid dient terughoudend te zijn en de verantwoordelijkheden van andere maatschappelijke verbanden niet over te nemen. Tegelijkertijd mag de overheid zich niet zo ver terugtrekken dat de digitale ruimte een bandeloze plek wordt waar het recht van de sterkste geldt. Die ruimte zal snel worden ingevuld door commerciële bedrijven en organisaties zonder veel scrupules. Wederom kan een vergelijking met de fysieke publieke ruimte helpen. Het stadsplein wordt beheerd en bewaakt door de overheid, en vervolgens kunnen burgers en ondernemers er gebruik van maken om te recreëren, te protesteren, marktkramen op te zetten of terrasstoelen neer te zetten. De afstemming tussen al deze partijen wordt gefaciliteerd door de overheid, zonder dat zij over mag gaan tot grootschalige surveillance van wat er op het marktplein gaande is.

Conclusie

De overheid moet het recht handhaven in de digitale ruimte, en waarborgen dat er digitale openbare orde wordt gecreëerd waar burgers, bedrijven en organisaties de ruimte krijgen om samen te leven. Het handhaven van een digitale openbare orde impliceert de mogelijkheid om normen te stellen en te handhaven. Daarom moet worden nagedacht over het afgrenzen van delen van het internet. Voor de handhaving moeten voldoende handhavers beschikbaar zijn die voldoende bevoegdheden hebben. Het waarborgen van een digitale openbare orde impliceert ook dat de digitale ruimte niet wordt overgenomen door techbedrijven als Google, Facebook, Apple en Amazon. De overheid zal monopolies dus moeten doorbreken en grote aanbieders die meerdere digitale diensten aanbieden moeten opsplitsen. Daarmee is niet gezegd dat de overheid vervolgens deze diensten moet aanbieden. Het zal aan de samenleving moeten worden overgelaten welke bedrijven en organisaties de openliggende taken gaan oppakken. Het waarborgen van een digitale openbare orde vergt ook dat burgers worden beschermd tegen de eigen gemakzucht. Een neutrale digitale openbare ruimte met meerdere aanbieders van afzonderlijke diensten kan ertoe leiden dat burgers vaker moeten inloggen, meer wachtwoorden moeten aanmaken en onthouden en vaker gegevens moeten invullen. Dat is ongemakkelijk. Maar hiermee geeft de overheid wel invulling aan haar opdracht om de burgers de ruimte te bieden om verantwoord te handelen.