Verantwoordelijkheid – Macht draait om verantwoordelijkheid nemen. We zijn geroepen macht dienstbaar te maken aan recht.

Tijdens het schrijven van deze blog loopt de verkiezingscampagne en buitelen de politieke partijen over elkaar heen met het al dan niet nemen, of hebben genomen van verantwoordelijk. In het digitale domein onderstreept de Christenunie hier het belang dat altijd mensen (eind)verantwoordelijk zijn voor beslissingen. Zij dragen dus ten alle tijde verantwoordelijkheid voor (overheids)besluiten die geautomatiseerd worden voorbereid en dienen daarop aanspreekbaar en bereikbaar te zijn. Het handelen van de overheid moet daarnaast altijd uitlegbaar zijn, óók (of: juist) bij beslissingen die geautomatiseerd zijn.

Begrenzing – Macht wordt begrensd door recht, tegenmacht en verantwoording. Juist op een plaats waar macht samenbalt, is het kwaad gevaarlijk. De overheid moet daarom haar grenzen kennen, zichzelf inperken en ingeperkt worden.

Digitalisering biedt overheden veel mogelijkheden om het openbaar bestuur vorm te geven. Veel processen kunnen beter, inzichtelijker, sneller, slimmer, efficiënter en goedkoper wanneer ze digitaal vormgegeven worden – wie kan daar tegen zijn? Onder dat voorwendsel lijkt digitalisering soms een doel op zichzelf te worden en de burger het kind van de rekening omdat niemand meer goed weet hoe het werkt of wie er van is (zie Verantwoordelijkheid).  De toeslagenaffaire maakt pijnlijk duidelijk dat macht niet zonder recht kan. Het recht dient als instrument om marktpartijen én zichzelf te begrenzen en in te perken. Dat geldt temeer bij (massa)surveillance en gedragssturing en -beïnvloeding. Niet de (technische) belofte is het uitgangspunt, maar het recht en de waardigheid van de mens.

Soevereiniteit in eigen kring – De overheid neemt de verantwoordelijkheid van andere maatschappelijke verbanden niet over. Zij beschermt hun ruimte om hun verantwoordelijkheid te kunnen nemen en ondersteunt hen in die verantwoordelijkheid.

De overheid ondersteunt de samenleving en de verschillende sectoren of verbanden in de samenleving hebben daarbinnen een eigen ruimte en doel. De overheid ondersteunt die verbanden maar niet neemt ze niet over, ook niet in de digitale ruimte. Deze digitale ruimte is niet het eigendom van een partij. Niet van een commerciële partij, niet van een overheid, niet van een persoon. De overheid bewaakt vanuit haar recht de digitale ruimte, maar eigent zich die niet toe omdat de overheid daar niet het recht toe heeft. Dit geldt voor de online ruimte en voor de infrastructuur van het internet. Commerciële partijen mogen in domeinen als zorg en onderwijs beslissingen niet zo sterk sturen dat de eigenlijke taak van die domeinen geschaad wordt (zie Begrenzing).

Publieke gerechtigheid – Recht beschermen en handhaven. De overheid waakt over de ordening van de samenleving en het gemeenschappelijk belang. Zij beschermt het kwetsbare en de kwetsbaren.

De basis onder digitalisering is niet rechtsbescherming, maar kostenbeheersing, effectiviteit en efficiency, innovatie en productiviteit. Dat zijn verschillende talen en de overheid heeft de taak het recht te beschermen en de handhaven, ook wanneer dat lijnrecht ingaat tegen de principes van digitalisering. Daarnaast maakt vergaande digitalisering wie niet digitaal vaardig is, kwetsbaar voor uitsluiting en iedere internetgebruiker kwetsbaar voor uiteenlopende risico’s. Dus de overheid begrenst niet alleen de digitale ruimte (zie Soevereiniteit), maar ook haarzelf om uitsluiting te voorkomen. Ook wanneer dat op gespannen voet staat met de principes van digitalisering.

Moreel bestuur – De overheid is niet neutraal, maar zoekt wat goed is. Leiders dienen ook morele leiders te zijn door recht en onrecht te benoemen. Ze zijn eerlijk over de beperkte reikwijdte van politiek.

De overheid is meer dan een marktmeester die zorgt dat alles ordentelijk verloopt; ze heeft een morele natuur en streeft het goede na. Daarvoor draagt ze niet alleen verantwoordelijkheid voor de beslissingen die ze neemt, maar ook voor het gehele systeem waarbinnen die beslissingen worden genomen. Het bestuur dient te zorgen voor het verbinden van ethiek met techniek omdat systemen nu eenmaal geen moreel kompas hebben. Digitale innovatie kan een goed doel hebben maar digitalisering – en haar onderliggende principes – is in het openbaar bestuur geen doel op zichzelf (zie Publieke gerechtigheid).

Internationale gerechtigheid en soevereiniteit – Internationale samenwerking kan bijdragen aan recht en vrede wereldwijd, maar mag niet uitmonden in een concentratie van macht en dient de soevereiniteit niet te verzwakken.

Door digitalisering vervagen grenzen en kan informatie snel en tegen lage kosten worden verspreid; ze bevordert daarmee internationale samenwerking en mogelijk zelf recht en vrede. Bijvoorbeeld wanneer minder ontwikkelde gebieden toegang krijgen tot informatie en publieke voorzieningen. Maar door een gebrek aan afgrenzing kunnen overheidstaken slecht(er) uitvoerbaar worden of buitenlandse statelijke of commerciële actoren ongewenste invloed uitoefenen op burgers. Het is de taak van de overheid in het digitale domein grenzen aan te brengen die daartegen beschermen.