Per toeval schrijf ik deze maand zowel de meditatie als de boekbespreking dus u treft het: nogmaals gaat het over schuld. Zoals schrijfster Jannah Loontjens zelf zei tijdens haar Kloostercollege lezing op 15 september: ik heb schuldgevoelens als het ware vastgepakt en ben er vanuit allerlei invalshoeken naar gaan kijken. Het resultaat is dit prettig leesbare boek waarin het meandert en een ‘antwoord’ uitblijft – zoals de titel al doet vermoeden.

Een steeds terugkerend onderwerp in het boek is de keuze haar moeder nu wel of niet uit te nodigen kerst te komen vieren. Omstandigheden maken dat ze dit liever niet doet en het daarmee een jaar (of langer) uitstelt. Als consequentie heeft ze echter al bij voorbaat last van schuldgevoelens; er hangt een prijskaartje aan deze beslissing.  Dit voorbeeld illustreert hoe we aan de ene kant niet om schuldopbouw heen kunnen in ons dagelijkse, sociale verkeer en aan de andere kant die schuldopbouw niet grenzeloos is.

Wie herkent zich niet in onderstaande passage?

“Zodra ik nadenk over de mogelijkheid de waarheid te spreken, stuit ik op een dubbel schuldbewustzijn: ten eerste een schuldgevoel dat opspeelt als ik me voorstel dat ik de waarheid zou spreken zonder verzachtende inleidingen en subtiele verdraaiingen, zonder me moeite te getroosten misverstanden en onnodige kwetsuren te voorkomen. Ten tweede is er het schuldgevoel dat juist samengaat met die veinzerijen, met het diplomatieke, niet geheel eerlijke spreken, dat vooral ten doel heeft de situatie kalm en onder controle te houden, maar dat oprecht voelen, werkelijke tederheid, verhindert.”

Loontjens verkent volgens de zelfanalyse methode aanpalende begrippen als emoties, schuld, schaamte en spijt. Ze schrijft scherp, valt me op. Meer dan eens denk ik opmerkzaam te zijn door bijv. onoprechtheid te bespeuren in haar tekst om er daarna achter te komen dat ze precies daar uitgebreid op doorgaat.

Alhoewel ze zichzelf geen christen (of: religieus persoon) noemt is haar boek doorspekt van religieuze perspectieven op schuld. Als christelijke lezer kon ik deze ‘open omgang’ erg waarderen. Ze start daarbij met de overgang van de Griekse goden naar het monotheïsme; de God van de joden is persoonlijk betrokken op mensen in tegenstelling tot de goden uit de oudheid. Maar gaandeweg is de mens daarmee steeds meer gaan ervaren hoe schuldig hij zelf is. Alhoewel begrijpelijk, laat ze ook het nodige liggen op dit terrein.

De huidige betekeniscultuur krijgt het er – wat mij betreft volkomen terecht – van langs in het boek. Veelvuldig haalt Loontjens de filosoof Foucault aan, zo ook hier als het gaat om de neiging tot willen bekennen.

“Het lijkt alsof de waarheid in het diepste geheim van onszelf niet anders vraagt dan aan het daglicht te treden. Het komt ons voor dat als zij daar niet in slaagt, dit komt omdat een dwang haar weerhoudt, het geweld van een macht op haar drukt, en er een soort bevrijding nodig is, opdat zij – eindelijk – kan worden verwoord.”

We wíllen graag bekennen en onszelf diagnosticeren. Opdat we bevrijd zullen zijn van schuldgevoel en onszelf kunnen rechtvaardigen. Foucault meent echter dat vertrouwelijkheid er misschien juist wel in bestaat dat je elkaar de ruimte geeft om niet alles te hoeven vertellen en delen. Boeiend. Het boek bevat verder een aantal hoofdstukken over specifieke vormen van schuldgevoelens: na/over misbruik, klimaat en onrecht, culturele toe-eigening, vriendschap, zwangerschap en je eigen lichaam.

Loontjens is grondig én (soms zeer) persoonlijk, ja autobiografisch. Door het geleerde steeds weer te betrekken op situaties uit haar persoonlijk leven voorkomt ze dat het abstract wordt. Ik weet niet hoe dit genre boeken heet, but I like it. Het laatste hoofdstuk gaat over de verzoening en zette mij aan tot de meditatie in dit nummer. Het bracht me ook weer bij het prachtige (spoken word) nummer ‘Keep Forgiving’ door Levi the Poet.

Dus voor wie schuld en schuldgevoelens eens onder de loep wil nemen en daarbij gaandeweg kennis wenst maken met uiteenlopende filosofen en het bij voorkeur klein, persoonlijk en daarmee goed leesbaar blijft, raad ik aan: lees dit boek!