Schuldig (2)

een verkenning van het geweten

Renco las een filosofisch getint boek over schuld(gevoelens) dat hem tot nadenken aanzette. Het resultaat is een lange blog in twee bedrijven.

2 december 2022 | Renco Schoemaker | Nadenken

Op donderdagavond 15 september toog ik naar het Dominicanenklooster voor een lezing door schrijfster en filosoof Jannah Loontjens, over de rol en betekenis van schuldgevoelens. De blog die ik daarover schreef werd dermate lang, dat ik besloot die op te knippen. Deel één kwam twee weken geleden online en ging over technische schuld, de rol van religie en de vrije wil. Vandaag dus deel 2.

Inschrijven krachtvoer nieuwsbrief (5-6x per jaar)

Inschrijven nieuwsbrief

Last van schuld

Als christen sta je tegenover God altijd naakt] omdat hij dwars door je maskerades, je kleding, je schedelpan en borstkas heen kijkt en precies ziet wat er werkelijk in je omgaat. Tegen de buitenwereld kun je veinzen, maar niet tegen Hem. Doordat je weet dat Hij je poging tot verbergen aanschouwt, wordt datgene dat je wilde verdoezelen juist verzwaard, alsof je een steen aan je geheim bindt. Al ben je niet gelovig de zwaarte van dit morele oordeel drukte op vrijwel ieders geweten.

Geïnternaliseerde normen bepalen in grote mate in hoeverre je last hebt van schuldgevoelens, van je geweten. De één heeft dat meer dan de ander. Heeft de gelovige er door de bank genomen meer last van dan de niet-gelovige?

Na een lastige periode in mijn leven kan ik stellen dat ik vrij snel en veel last heb van schuldgevoel. Ten dele is dat terug te voeren op mijn geloofsopvoeding. Loontjens haalt in haar boek Juvenalis aan die schreef: ‘Elke zondaar heeft als voornaamste straf / Zijn kwaad geweten, dat hem nooit vrijspreekt.’. Herkenbaar en daarmee ben ik in basis wat ‘zwaar op de hand’ en daar heb ik (inmiddels) vrede mee. De kunst is er niet in te verdrinken. Wanneer je je schuldig voelt, kan een bekentenis helpen. Ook gewoon praten hè. Katholieken hebben hiervoor de biecht in het assortiment.

Schuldig (2)

Persoonlijk

Als oudste zoon in een gescheiden gezin (ik was 7) herkende ik mijzelf in de volgende twee passages:

Mijn verlangen om me van mijn moeder te ontkoppelen, me van het schuldgevoel te bevrijden dat me zo hecht aan haar bond, zorgde tegelijkertijd voor een verdieping van datzelfde gevoel. Ik wilde van haar wegbreken, maar verweet mezelf dat ik haar niet genoeg aandacht gaf, dat ik niet aardig genoeg voor haar was.

En van kleins af aan heb ik me, zoals zoveel kinderen, steeds verantwoordelijk gevoelt voor het welbevinden van mijn moeder. Omdat ik weet dat dit in wezen niet mijn verantwoordelijkheid is, doe ik nog altijd pogingen me los te wrikken, aan het schuldgevoel te ontkomen, het als het ware te ontduiken, maar juist die pogingen veroorzaken schuldgevoelens die me zeggen dat ik egoïstisch ben. Misschien dat er ergens onbewust grootsheidswaanzin bij komt kijken, althans, ik dicht mezelf een doorslaggevende invloed toe: ik geloof dat ik de ander kan helpen, dat ik een grote rol speel in het leven en de ervaring van de ander. Misschien is het ook angst voor verlies aan controle, ik houd mezelf voor dat ik de spil ben in het rad der gebeurtenissen, dat ík er controle over heb en invloed kan uitoefenen.

“Wat een heerlijk woord vind ik dat: verzoening. Alles is (weer) goed. Je kunt spijt betuigd hebben, je schuld beleden hebben en jezelf gekweld hebben. Niets weegt op tegen de verzoening.”

Bekenteniscultuur

Veelvuldig haalt Loontjens de filosoof Foucault aan, zo ook hier als het gaat om de neiging tot willen bekennen.

Het lijkt alsof de waarheid in het diepste geheim van onszelf niet anders vraagt dan aan het daglicht te treden. Het komt ons voor dat als zij daar niet in slaagt, dit komt omdat een dwang haar weerhoudt, het geweld van een macht op haar drukt, en er een soort bevrijding nodig is, opdat zij – eindelijk – kan worden verwoord.

We wíllen graag bekennen en onszelf diagnosticeren. Opdat we bevrijd zullen zijn van schuldgevoel en onszelf kunnen rechtvaardigen. Ook ik heb sterk te neiging mijn keuzes toe te lichten. Alle nuances door te nemen opdat ik niet verkeerd begrepen zal worden of, nog erger, beticht zal worden van gemakzuchtigheid, schaamteloos eigenbelang of onbetrouwbaarheid. Het is diezelfde waarheid dus, die in me opborrelt en alleen met veel discipline binnenskamers blijft. Foucault meent echter dat vertrouwelijkheid er misschien juist wel in bestaat dat je elkaar de ruimte geeft om niet alles te hoeven vertellen en delen.

Als christen kan je daar nog een dimensie aan toevoegen: de biecht/bekentenis is nodig om vergeven te worden en in de hemel opgenomen te (kunnen) worden. Paulus hamert op het beteugelen van de begeerten. We komen met deze begeerten ter wereld en die begeerten zijn zondig en daardoor ontstaat direct de schuld. Ook hier laat Loontjens veel liggen door niet in de gaan op de kruisdood van Jezus. Daarover in een latere blog meer.

Het boek bevat verder een aantal hoofdstukken over specifieke vormen van schuldgevoelens waar ik nu verder niet bij stilsta. Ze gaan over schuldgevoel na/over misbruik, klimaat en onrecht, culturele toe-eigening, vriendschap, zwangerschap en je eigen lichaam. Stuk voor stuk lezenswaardige hoofdstukken, maar deze tekst is nu al veel te lang.

Wat passende lyric posts over vergeving en het gevoel daar niet meer voor in aanmerking te komen.

Nieuwsbrief

Aanmelden

Eindeloos lezen

Willekeurige blog

Podcasts

Podcast website

Lyric posts

Verzoening

Wat een heerlijk woord vind ik dat: verzoening. Alles is (weer) goed. Je kunt spijt betuigd hebben, je schuld beleden hebben en jezelf gekweld hebben. Niets weegt op tegen de verzoening. Loontjens betoogt dat aan verzoening niet per sé vergeving vooraf hoeft te gaan, terwijl dit wel intuïtief aanvoelt. Via filosofe Flasspöhler reikt ze een definitie van vergeving aan: ‘vergeving betekent vergelding kwijtschelden, afstand doen van schadeloosstelling’. En ze voegt daar aan toe dat verzoening allicht een stap verdergaat: ‘verzoening heft de spanning op tussen schuld en vereffening, in verzoening wordt een situatie geaccepteerd zoals die is.’ Vergeving gaat vooral over het verleden en verzoening, zo lijkt, vooral over de toekomst.

Dat bracht mijn gedachten terug bij de kruisdood van Jezus. Heeft Jezus met dat offer de noodzaak tot schuldvereffening weggenomen, in plaats van dat Hij de schuld vereffende? Deed Hij beide?

Al met al een boeiende lezing die regenachtige avond in september met als gevolg een boeiend boek én deze vreselijk lange blog – alhoewel in twee delen.

Iets meer over auteur Renco Schoemaker

Renco is ruim 35 jaar, man en vader van twee. Hij was eerder jeugdouderling in zijn gemeente in Zwolle. Hij mag graag fietsen, hardlopen, tv series kijken en bloggen. Luistert tot slot graag naar harde christelijke herrie.

Meer van Renco lezen

Categorieën

Geef een reactie Reactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.