Op zichzelf is schuldgevoel geen emotie, zo stelt Loontjens, omdat er het idee aan voorafgaat dat je ergens iets verkeerds hebt gedaan. Dat hoeft echter niet het geval te zijn. Emoties komen daarnaast veelal snel op en hebben betrekking op iets dat je (direct) raakt terwijl het (schuld)gevoel langzamer, indirecter en ook langduriger van aard is. Het woord schuld is afgeleid van ‘skul’ wat iets betekent als ‘moeten’ of ‘verplicht zijn’. Dat eerder genoemde prijskaartje, zeg maar. Belofte maakt schuld, nietwaar?

Bij schuld denk je al snel aan schaamte, maar schaamte heeft betrekking op jezelf. Schuldgevoel daarentegen komt voort uit een verantwoordelijkheidsgevoel voor een ander. In dat verantwoordelijkheidsgevoel kan je overigens snel doorslaan door in je doen en laten het (veronderstelde) gevoel van de ander in te calculeren en hem/haar daarmee juist te schofferen.

Spijt en schuld zijn ook geen synoniem. Spijt heb je doorgaans over een concrete gebeurtenis of gedacht in een bepaalde moment terwijl schuldbesef vager en abstracter is. Ongedefinieerd.  Schuldgevoel zonder spijt kan prima. Spijt wijst ons naar excuses om uiting te geven aan de spijt, maar excuses maken richting een ander voor jouw schuldgevoel lijkt onlogisch.

Door te stellen wat schuldgevoel níet is, wordt hopelijk duidelijker wat het wél is zonder dat de schrijfster zich hoeft te branden aan een bondige, eenduidige definitie. En ik dus ook niet ;-)

Van goden naar God

Alhoewel Loontjens zichzelf geen christen (of: religieus persoon) noemt is haar boek doorspekt van religieuze perspectieven op schuld. Als christelijke lezer kon ik deze ‘open omgang’ erg waarderen. De christelijke traditie heeft nu eenmaal veel te zeggen over dit begrip – for better or for worse. Nietzsche stelt dat de dominante rol van het geweten een puur christelijke invloed is met kerkvader Augustinus aan de wortel van de oerzonde die tot erfzonde verwerd.

Ze opent met de overgang van de Griekse goden naar het monotheïsme; de God van de joden is persoonlijk betrokken op mensen in tegenstelling tot de goden uit de oudheid. Maar gaandeweg is de mens daarmee steeds meer gaan ervaren hoe schuldig hij zelf is. Later schrijft ze dat schuldbewustzijn door gelovigen wordt bezien als een zelfreflecterend vermogen dat een uitingsvorm van de stem van God is. Die stem – dat schuldbewustzijn – komt uit mij en toch ook over mij (Heidegger). Subject-object verwarring.

Kierkegaard stelt dat werkelijke onschuld alleen kan bestaan in onwetendheid. Zodra je je bewust ben van de verschillende mogelijkheden en de aantrekkelijke kanten van die mogelijkheden weegt, vangt de zondigheid al aan. De angst is het duizelen van de vrijheid.