De geest uit de fles

Ik heb afgelopen week het boek, De geest uit de fles van Ger Groot, uitgelezen. Het boek heeft als onderschrift: Hoe de moderne mens werd wie hij is. De bespreking van het boek in Trouw trok direct mijn aandacht. Aan de hand van passages uit de boekbespreking en het boek zelf  kom ik uit bij God’s werkelijkheid. Als afsluiter een fragment van Herman Finkers over ratio versus geloof, dogmatiek en wetenschap.

Recensie Trouw

“Wat moeten wij denken van het wezen dat biologisch omschreven wordt als homo sapiens?” Met die vraag opent Ger Groot deze rijk geïllustreerde geschiedenis van de moderne, westerse mens – en hoe die over zichzelf denkt.

Die lange, grillige geschiedenis laat de auteur beginnen bij de scepsis van Descartes en het daaruit resulterende ‘Ik denk, dus ik ben’. Met dit begin van de moderniteit, zo’n vier eeuwen geleden, kwam het denken over de mens in een stroomversnelling. Hij werd het middelpunt van zijn wereld; God werd langzaam van zijn centrale plek verdrongen. Dat proces, uitlopend op ‘de dood van God’, loopt als rode draad door het ontstaansverhaal van de moderne mens.

Want, zoals Groot zegt: De mens blijft achtervolgd door zijn anti-theologische beslissing. Het verlies van God betekent namelijk het verlies van het absolute, een bestendig ankerpunt. De mens zelf kan zichzelf dat ankerpunt niet verschaffen – al heeft hij dat vaak gedacht – maar zonder zo’n anker lukt het ook niet: de samenhang in ons wereldbeeld gaat verloren.

Volgens Ger Groot is het denken van de afgelopen eeuwen één grote zoektocht naar een antwoord op dat verlies. Daarvan draagt niet alleen de filosofie, maar ook de westerse cultuur de sporen: je vindt ze net zo goed bij Wagner als bij Sinatra, net zo goed in de neoclassicistische schilderijen van Jaques-Louis David (1748-1825) als in de films van Woody Allen (Trouw, 5 juli 2017)

In het boek wordt eveneens verwezen naar bovenstaande voorbeelden door audio en filmfragmenten. Die zijn op een speciale website van de uitgever te beluisteren en/of te bekijken.

Zoektocht naar samenhang

Het boek stelde niet teleur. Ger Groot pretendeert geen antwoorden te hebben en toont de ingewikkelde zoektocht van de mens naar samenhang. Het in kaart brengen van die zoektocht is natuurlijk nooit volledig, maar mijn hoofd stroomde al behoorlijk over van deze selectie. Het is een boek met een behoorlijke informatiedichtheid en niet altijd eenvoudig geschreven, maar als je je eraan overgeeft ook erg interessant en bevredigend (ook in combinatie met de bijbehorende website). Vooral de onderlinge verhoudingen en reacties van filosofen op elkaars denkbeelden door de eeuwen heen zijn erg boeiend en doen je verwonderen over de menselijke denkkracht.

Hieronder een korte passage en weergave van een stuk tekst uit het laatste hoofdstuk:

Hoe werd de mens die hij is?

“(…) Het denken kan nooit straffeloos voorbij gaan aan zijn eigen verleden. En des te zwaarder wordt die straf wanneer het meent datgene wat het achter zich heeft, definitief te hebben overwonnen en als een afgesloten verleden te kunnen vergeten. Is het toevallig dat de beide denkers (Ricoeur en Levinas) die we antwoord zagen geven op de impasses van de moderniteit allebei de band met hun religieuze afkomst hebben gehandhaafd: de een met christelijk protestantisme, de ander met het Jodendom? Ricoeur en Levinas deden dat niet om zich te laten gijzelen door traditie en hun denkkracht aan banden te laten leggen door religieuze dogmatiek. Ze willen duidelijk voor ogen blijven houden waar de problemen vandaan kwamen waarop zij een antwoord trachten te vinden (…)” (p.345)

God’s werkelijkheid

Toen ik Renco’s vorige blog las, moest ik aan het boek denken en hoe dit daarbinnen toe te passen. De geciteerde passage heeft het over een religieuze afkomst die niet verloochend wordt, maar er zich ook niet willoos naar schikt. Het gaat over problemen van en in deze wereld die nu om antwoorden vragen (en niet later).
Ik geloof ook in God’s werkelijkheid hier op aarde (nu). Ik geloof niet in mijn periode hier op aarde als een wachten (nog niet). De problemen van nu hier op aarde aanpakken en antwoorden proberen te vinden vanuit mijn (geloofs-) overtuiging en mijn traditie, met behulp van mijn ratio en de Geest, met vol potentieel. Het volledig ontsluiten en ontdekken van ons potentieel lijkt mij dan ook de grote opdracht in het leven.

Tot slot nog een prachtig stuk uit hetzelfde laatste hoofdstuk van het boek: Herman Finkers over de dood en de hemel. Hij behandelt allerlei onderwerpen die wij in onze blogs ook vaak bespreken: ratio vs. geloof, dogmatiek en wetenschap. Ik onderschrijf elk woord die hij uitspreekt; prachtig gedaan!